همزمان با بالا گرفتن رقابتها بر پایه کریدورهای ارتباطی، موقعیت ویژه کشورمان که به عنوان چهارراه ارتباطی در مسیر سه قاره آسیا، اروپا و آفریقا قرار گرفته، به شرط بهرهبرداری درست از این موهبت، ظرفیت بزرگی برای بازیگری جمهوری اسلامی در محیط منطقهای و جهانی فراهم میآورد. در شرایطی که ایالات متحده با سرمایهگذاری روی دالان اقتصادی هند- خاورمیانه- اروپا (آیمِک)؛ چین با پروژه یک کمربند یک جاده و حتی طرفهایی مانند ترکیه با کریدورهای موازی شرق به غرب و شمال به جنوب (معروف به جاده توسعه که به بندر فاو عراق میرسد) در حال افزایش ضریب نفوذ خود در منطقه هستند، کشورمان هنوز درگیر اظهارات سیاسی مداوم و کاغذبازیهای اداری به جای ورود میدانی و جدی به این عرصه است.
دولت چهاردهم از زمان استقرار، تکمیل دالان شرق به غرب از طریق تکمیل راهآهن هرات به تربتجام و شمال به جنوب از طریق پیگیری تکمیل راهآهن آستارا به جمهوری آذربایجان را در دستور کار دارد، اما طولانی شدن فرایند تکمیل کمربند شمال به جنوب (زاهدان به چابهار) و شرق به غرب (عدم اتصال راهآهن ایران به عراق که تنها ۳۲ کیلومتر باقی مانده)، محیط بازیگری ما را محدود کرده است. در حالی که در هفته حمل و نقل قرار داریم، سیدعباس عراقچی وزیر امور خارجه روز گذشته در مراسم گرامیداشت این ایام بار دیگر به درستی روی مسئله اهمیت فعال شدن این ظرفیت ایران دست گذاشت و تأکید کرد: کریدور شمال - جنوب، شرق - غرب و نقش بنادر شمالی و جنوبی و اتصال آنها به آسیای مرکزی، قفقاز، خلیج فارس و اقیانوس هند فقط پروژههای فنی نیستند، بلکه پروژههای سیاست خارجی هستند؛ چراکه هر کریدور فعالی وزن ایران را در معادلات منطقهای افزایش میدهد.
غفلت تاریخی درباره ظرفیتهای ارتباطی کشور
با این اوصاف موضوع ارتقای ظرفیتهای ارتباطی کشور تنها مسئله درونی نیست بلکه مطرح شدن ایران در این زمینه اعتبار بیرونی کشور را بالا و جایگاه لجستیکی ما را تقویت میکند.
در همین باره دکتر حسن مرادی، کارشناس مسائل ژئوپلیتیک و استاد حقوق بینالملل دانشگاه تهران، در گفتوگو با قدس با ترسیم جایگاه کمنظیر تهران در معادلات جغرافیایی و ترانزیتی جهان، معتقد است: ایران از معدود کشورهایی است که در محل تلاقی سه قاره مهم دنیا قرار گرفته و به طور طبیعی میتواند محور مراودات شرق و غرب عالم باشد؛ ظرفیتی راهبردی که همچنان بیش از آنکه بالفعل شود، در حد شعار و بالقوه باقی مانده است. وی با اشاره به اتصال طبیعی ایران به شاخ آفریقا، شبهجزیره عربستان از طریق خلیج فارس، میان رودان و شامات، ماوراءالنهر، شبهقاره هند، افغانستان و منطقه هندوکش، یادآور میشود: ایران نه تنها در قلب مسیر تاریخی جاده ابریشم قرار داشته، بلکه با برخورداری از حدود ۲هزار کیلومتر نوار آبی در جنوب و شمال از جمله دریای مازندران واجد موقعیتی استثنایی در نظام حمل و نقل بینالمللی است. مهمترین مزیت ایران، دسترسی همزمان به خلیج فارس و دریای عمان است؛ مسیری که میتواند کشورهای محصور در خشکی آسیای میانه را به آبهای آزاد متصل کند و همین مسئله، وابستگی راهبردی ۱۵ کشور پیرامونی به ایران را رقم میزند.
با این حال، این کارشناس مسائل ژئوپلیتیک با طرح یک پرسش کلیدی میگوید: «آیا ما توانستهایم از این ظرفیت بزرگ استفاده کنیم؟» و خود پاسخ میدهد؛ متأسفانه نه. به باور مرادی، ایران باید سالها پیش کریدورهای ریلی و جادهای خود را فعال میکرد، اما این فرصت چه در دوره پهلوی و چه در دهههای بعد، بهدرستی مورد بهرهبرداری قرار نگرفت. مرادی ضمن اشاره به تلاشهای اخیر در حوزه راهسازی و حمل و نقل، تصریح میکند: کریدورهایی مانند اتصال سواحل مکران و دریای عمان به آسیای میانه نیازمند زیرساختهای بسیار قویتر از وضعیت فعلی است و بدون سرمایهگذاریهای کلان و هدفمند، امکان پاسخگویی به حجم بالای ترانزیت منطقهای وجود نخواهد داشت.
در مسیر تأمین منافع پایدار کشور
استاد حقوق بینالملل دانشگاه تهران با انتقاد از استفاده نشدن از برخی ظرفیتهای بینالمللی از جمله فرصتهای مرتبط با هند برای فعالسازی بندر چابهار، معتقد است: متأسفانه هم کمکاری خارجی و هم ضعف داخلی موجب عقبماندگی ایران در این عرصه شده است. وی فعالسازی سرمایههای داخلی و همچنین سرمایه ایرانیان خارج از کشور را یکی از راههای جبران این عقبماندگی دانست و افزود: دولت میتواند با بهرهگیری از ابزارهایی مانند بورس و هدایت منابع بانکی به سمت پروژههای زیربنایی، کریدورهای حمل و نقل را به موتور محرک اقتصاد و دیپلماسی تبدیل کند. فعال شدن این کریدورها نه تنها منافع اقتصادی دارد، بلکه به رونق مناسبات تمدنی، اجتماعی و فرهنگی و کاهش انزوای ایران حتی در میان همسایگان منجر خواهد شد.
مرادی با بیان اینکه سرمایهگذاری در کریدورهای ارتباطی شاید زمانبر باشد، اما بازده آن ـ چه در صرفهجویی انرژی، چه در کاهش زمان و هزینه و چه در ارتقای جایگاه منطقهای ایران ـ به مراتب بیش از بسیاری از پروژههای کوتاهمدت است،
تصریح کرد: هر ریالی که در کریدورهای شمال– جنوب، شرق– غرب و مسیرهای ارتباطی با عراق، افغانستان و آسیای میانه هزینه شود، دارای منافع پایدار برای کشور است؛ مسیری که اگر با عزم ملی و مدیریتی همراه شود، میتواند ایران را به جایگاه شایسته خود در نقشه لجستیکی جهان بازگرداند.
مراقب باشیم از نقشه ترانزیتی منطقه حذف نشویم
دکتر بهرام زاهدی، کارشناس مسائل ژئوپلیتیک و تحلیلگر مسائل افغانستان هم با تأکید بر اهمیت راهبردی کریدورهای شرقی، هشدار داد: ایران اگر با کندی و انفعال با این مسئله برخورد کند، به محاصره ترانزیتی جدی در منطقه دچار خواهد شد. عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی تهران با اشاره به نقشه جغرافیایی منطقه گفت: کریدورهایی مانند ترانس–افغان و مسیرهای مشابه به نوعی از حوزه شرقی و شمال شرقی کشور گذر میکنند و به دامنه وسیعتری در شمال غرب معروف به دالان تورانی ناتو متصل خواهند شد. در جنوب نیز پروژههای مهمی مانند سیپک میان چین و پاکستان در حال پیشرفت است و این مسیرها با سرعت در حال تکمیل شدن هستند. وی تأکید کرد: این وضعیت میتواند ایران را به جزیرهای منفصل و منزوی در نقشه ترانزیتی منطقه تبدیل کند و تنها راه مقابله، گسترش و اتصال فعال کشور به شبکههای کریدوری منطقهای است.
این کارشناس مسائل ژئوپلیتیک اظهار کرد: دو مسیر پیش روی ایران وجود دارد؛ یکی انفعال و کندی که منجر به کاهش نقش ایران در حمل و نقل و انرژی منطقه میشود و دیگری فعال کردن اتصالها و تثبیت حضور ترانزیتی کشور به ویژه در حوزه شرق و آسیای مرکزی. زاهدی افزود: افغانستان یکی از مهمترین حلقههای اتصال است و حضور ریلی و ترانزیتی در این کشور و کشورهای آسیای مرکزی، ظرفیت ایران را به شکل تصاعدی افزایش میدهد. سفر اخیر آقای عراقچی به کابل و تفاهمنامههای متعدد سیاسی و اقتصادی گامهای مثبت در این مسیر بوده و پیگیری آنها حیاتی است. وی در انتها خاطرنشان کرد: اتصال ریلی ایران به افغانستان، آسیای مرکزی و شبکههای چین و پاکستان، نه تنها موجب تسهیل انتقال کالا و انرژی از شرق به غرب آسیا میشود، بلکه پیامدهای سیاسی و امنیتی مهم و بلندمدتی نیز برای منطقه به دنبال خواهد داشت، اگر ایران در این مسیر فعال نباشد، حضور راهبردی خود را در شبکه ترانزیتی و انرژی منطقه از دست میدهد و جایگاه ژئوپلیتیکیاش تضعیف خواهد شد.
خبرنگار: سیدحسین حسینی
نظر شما